No Place to Call Home

Home should never break you in two so wherever you go you are never whole;
half of you remains where you left it, and the other half is rejected where you arrive.
You are a split half sided pendulum suspended in the air on each side.

Jean is een schooljongen; een kwajongen die met zijn vriendje James de boel op stelten zet. Hij spreekt vloeiend Engels, maar thuis wordt een mix van kiSwahili en Frans gesproken. Mami en Papa ontvluchtten Congo en kwamen naar Engeland met Jean en hun dochter Marie. Ze bouwen een leven op: Papa werkt, werkt, werkt, mama werkt ook en zorgt daarnaast voor de familie. Jean deelt zijn kamer met Tonton, een Congolese man die Mami per ongeluk op de markt tegenkwam, een dandy die nooit om vrouwen verlegen zit maar geen huis heeft om naartoe te gaan.

Dit is de wereld die J. J. Bola schept in zijn debuut No place to call home (2017). Een verhaal over een vluchtelingengezin dat haar draai probeert te vinden in een nieuw land. Jean houdt zich bezig met jongensdingen: school vindt hij vervelend, liever hangt hij rond met James en de andere jongens op straat. Mami zoekt verlossing in de Congolese kerk, een gemeenschap die in het teken staat van delen, en van angst. Regelmatig is er iemand verdwenen: gedeporteerd. Deze wereld houden Mami en Papa zorgvuldig verborgen voor hun kinderen. Jean en Marie moeten zo normaal mogelijk opgroeien.

Vluchteling spelen

Hoe is het eigenlijk om te vluchten? “Vluchten” is voor veel mensen net zo’n abstract concept als “oorlog”, “geweld” of “vervolging”. Waar vlucht je precies voor? Waarom doe je dat? Hoe doe je dat? Deze vragen worden in films, boeken en theaterstukken gesteld, maar al geruime tijd houden ook de makers van spellen zich hiermee bezig. Er bestaat een legio aan apps en online games die iedereen (gratis) kan spelen. Elk spel heeft een specifiek doel, de gemene deler is om “de vluchteling” dichterbij te brengen en de speler in de schoenen van iemand op de vlucht te laten staan. Hieronder bespreken we vier spellen: Against All Odds, My Life as a Refugee, Op de vlucht en Bury me, my love.

Gott ist nicht schüchtern

Hamoudi en Amal zijn jonge mensen in Syrië, aan het begin van de rest van hun leven. Het is 2011 als de revolutie uitbreekt en alles anders loopt dan iedereen had gedacht. Dit is de achtergrond speelt de nieuwste roman van Olga Grjasnowa, Gott ist nicht schüchtern, die begin mei 2018 in Nederlandse vertaling verschijnt. De verhalen van Hamoudi en Amal geven een beeld van een oorlog waar de kranten al vijf jaar vol van staan, maar wat deze oorlog voor individuele mensen betekent blijft abstract. Tot je deze roman leest.

Dokter Co

“Iedereen heeft zijn taakje”, het is de gevleugelde uitspraak van dokter Co. Dokter Co is een begrip in Amsterdam, dag in dag uit is hij in touw voor mensen die normaliter nauwelijks tot geen toegang tot medische zorg hebben: dak- en thuislozen, mensen zonder papieren. Met enkele vluchtelingen stond hij aan de wieg van Wij Zijn Hier: hij hielp met het bouwen van de tent in de tuin van de Protestante Diaconie in september 2012 – het begin van een beweging die ruim vijf jaar verder een begrip is in Amsterdam en daarbuiten, een beweging die de onhoudbare positie van afgewezen asielzoekers in Nederland zichtbaar maakt.

Dokter Co is ondertussen 81 jaar, maar dat weerhoudt hem er niet van elke dag te beginnen bij de deur van de nachtopvang (ook wel bekend als Bed-Bad-Brood-opvang) in Amstelveen om de bewoners, die om 9:00 uur op straat worden gezet, een goede morgen te wensen. De rest van de dag fietst hij kriskras door Amsterdam, en verleent hij medische hulp aan iedereen die het nodig heeft. Als mannen en vrouwen zonder verblijfspapieren dokter Co bellen, springt hij direct op de fiets en doet wat hij kan.

Gelukzoekers

Vluchtelingen en asielzoekers zijn een hip thema waar iedereen wel wat over te zeggen heeft. Het verbaast dan ook niet dat in de telefilms van 2018 dit thema meermaals terugkomt, alhoewel vaak slechts in een bijzin. Zo redden in Het hart van Hadiah Tromp mariniers in opleiding vier vluchtelingen van een zinkende boot op de Middellandse Zee, maar die scène is slechts een achtergrond om de uitzonderlijke moed van protagonist Hadiah te tonen – wat er met de geredde vluchtelingen gebeurt is geen onderwerp. In Gewoon Vrienden blijkt de verliefde Yad als kind uit Syrië gevlucht, maar in het heden van de film is dat eigenlijk irrelevant. Anders is het met Gelukzoekers, een absurdistische film gesitueerd in en rond een asielzoekerscentrum in Groningen.

Gelukzoekers neemt de taal waarin over vluchtelingen wordt gesproken letterlijk en gaat om de vraag of de mensen die in een Gronings AZC aankomen nu op zoek zijn naar geluk of niet. De gehoormedewerkers proberen op alle mogelijke wijzen te achterhalen of geluk een drijfveer voor de vlucht is, want zodra daarvan ook maar een vaag vermoeden is wordt de aanvraag afgewezen. Dan komt de marechaussee in de nacht om de mensen op te halen en uit te zetten. Wanneer ze komen weet je nooit, maar de dreiging is nooit ver weg.

Hayat und Matondo

Meine Haare sind Schuld
meine Hautfarbe auch
sie glauben dass jeder klaut
oder Drogen verkauft
immer sind wir auf dem Titelblatt
wann hört das auf
du kannst machen was du willst
es heißt Ausländer Raus

***

Mijn haren zijn schuldig
mijn huidskleur ook
ze geloven dat iedereen steelt
of drugs verkoopt
altijd zijn we op de voorpagina
wanneer houdt het op
je kunt doen wat je wilt
het is altijd: Buitenlanders weg

Muziek is een middel om de mooie dingen van het leven te bezingen, maar ook om kritiek op de maatschappij te formuleren. De Duitse rapscene kent een aardig reservoir aan (jonge) rappers die zich tegen racisme, discriminatie en vreemdelingenhaat uitlaten. Hayat en Matondo zijn twee van deze rappers; zes jaar geleden braken ze door met het nummer “Kaputte Welt” (2012). Hayat is dan 11 jaar oud, Matondo 17. Ze rappen over gelijkheid, over oorlog en over tolerantie:

In Between Time

De voormalige Bijlmerbajes in Amsterdam is een doorn in het oog van menigeen, maar sinds de zes karakteristieke torens niet meer in gebruik zijn om gevangenen op te sluiten, is het een levendige broedplaats geworden. Vijf torens deden in 2017 enkele maanden dienst als asielzoekerscentrum, in de laatste toren vestigde leegstandsbeheerder c.q. cultureel centrum Lola Lik zich en kwamen diverse kleinere en grotere projecten van de grond. Er is een escape room, een restaurant, een hamam en een groep theatermakers kreeg toestemming om er een stuk te maken. De try-outs van dit stuk, getiteld In between time, waren in november 2017, en vanaf 22 maart 2018 is het eindresultaat te beleven.

The Return

Wat als je met je gezin bent gevlucht uit het land waar je geboren bent, je jarenlang niet terug kunt keren omdat je vader een vooraanstaand leider van de oppositie is? Wat als je vader jaren geleden is ontvoerd, de tekenen van leven zijn gestopt, maar je niet weet wat er met hem is gebeurd? Wat als de revolutie de gevreesde dictator in je geboorteland na een jarenlang schrikbewind afzet en je eindelijk weer voet op bekende grond kan zetten?

The Return. Fathers, sons and the land between (2016) van de Libische schrijver Hisham Matar draait om deze vragen. Gesitueerd in maart 2012, een half jaar nadat de dictatuur van Qadaffi in Libië omver is geworpen, kan Hisham terugkeren naar het land wat hij met zijn vader, moeder en broer in 1979 ontvluchtte. Zijn vader, Jaballa Matar, bleef ook buiten Libië politiek actief en werd in 1990 in Caïro gekidnapt. De Egyptische veiligheidsdiensten wilden doen geloven dat zij Jaballa hadden, maar enkele jaren later arriveren er enkele brieven vanuit de beruchte Abu Salim gevangenis in Tripoli. Jaballa zit gevangen in de hel, samen met twee ooms, twee neven en nog meer mensen die zich tegen de dictatuur van Qadaffi keerden.

Wat er tijdens het regime van Qadaffi precies in Libië is gebeurd, evenals hoe de Italiaanse kolonisatie het land heeft getekend, is grotendeels in vergetelheid geraakt. The Return is alleen daarom al een waardevol tijddocument: minutieus beschrijft Matar hoe de mensen in Libië worden onderdrukt, politieke tegenstanders aan de vreselijkste martelingen worden onderworpen en duizenden mensen naamloos worden geëxecuteerd.

A Distant Shore

England has changed. These days it’s difficult to tell who’s from around here and who’s not. Who belongs and who’s strange. It’s disturbing. It doesn’t feel right.

Met deze woorden begint de roman A distant shore van Caryl Phillips, die in 2003 werd gepubliceerd. Het is een roman waarin de verhalen van de gepensioneerde lerares Dorothy en de buurtbewaker Solomon elkaar kruisen. Solomon is gevlucht uit een niet nader genoemd land in Afrika, in de veiligheid van het kleinstedelijke Engeland ontmoeten zij elkaar en leer je hun verhalen kennen.