No Place to Call Home

Home should never break you in two so wherever you go you are never whole;
half of you remains where you left it, and the other half is rejected where you arrive.
You are a split half sided pendulum suspended in the air on each side.

Jean is een schooljongen; een kwajongen die met zijn vriendje James de boel op stelten zet. Hij spreekt vloeiend Engels, maar thuis wordt een mix van kiSwahili en Frans gesproken. Mami en Papa ontvluchtten Congo en kwamen naar Engeland met Jean en hun dochter Marie. Ze bouwen een leven op: Papa werkt, werkt, werkt, mama werkt ook en zorgt daarnaast voor de familie. Jean deelt zijn kamer met Tonton, een Congolese man die Mami per ongeluk op de markt tegenkwam, een dandy die nooit om vrouwen verlegen zit maar geen huis heeft om naartoe te gaan.

Dit is de wereld die J. J. Bola schept in zijn debuut No place to call home (2017). Een verhaal over een vluchtelingengezin dat haar draai probeert te vinden in een nieuw land. Jean houdt zich bezig met jongensdingen: school vindt hij vervelend, liever hangt hij rond met James en de andere jongens op straat. Mami zoekt verlossing in de Congolese kerk, een gemeenschap die in het teken staat van delen, en van angst. Regelmatig is er iemand verdwenen: gedeporteerd. Deze wereld houden Mami en Papa zorgvuldig verborgen voor hun kinderen. Jean en Marie moeten zo normaal mogelijk opgroeien.

Vluchteling spelen

Hoe is het eigenlijk om te vluchten? “Vluchten” is voor veel mensen net zo’n abstract concept als “oorlog”, “geweld” of “vervolging”. Waar vlucht je precies voor? Waarom doe je dat? Hoe doe je dat? Deze vragen worden in films, boeken en theaterstukken gesteld, maar al geruime tijd houden ook de makers van spellen zich hiermee bezig. Er bestaat een legio aan apps en online games die iedereen (gratis) kan spelen. Elk spel heeft een specifiek doel, de gemene deler is om “de vluchteling” dichterbij te brengen en de speler in de schoenen van iemand op de vlucht te laten staan. Hieronder bespreken we vier spellen: Against All Odds, My Life as a Refugee, Op de vlucht en Bury me, my love.

Gott ist nicht schüchtern

Hamoudi en Amal zijn jonge mensen in Syrië, aan het begin van de rest van hun leven. Het is 2011 als de revolutie uitbreekt en alles anders loopt dan iedereen had gedacht. Dit is de achtergrond speelt de nieuwste roman van Olga Grjasnowa, Gott ist nicht schüchtern, die begin mei 2018 in Nederlandse vertaling verschijnt. De verhalen van Hamoudi en Amal geven een beeld van een oorlog waar de kranten al vijf jaar vol van staan, maar wat deze oorlog voor individuele mensen betekent blijft abstract. Tot je deze roman leest.

Dokter Co

“Iedereen heeft zijn taakje”, het is de gevleugelde uitspraak van dokter Co. Dokter Co is een begrip in Amsterdam, dag in dag uit is hij in touw voor mensen die normaliter nauwelijks tot geen toegang tot medische zorg hebben: dak- en thuislozen, mensen zonder papieren. Met enkele vluchtelingen stond hij aan de wieg van Wij Zijn Hier: hij hielp met het bouwen van de tent in de tuin van de Protestante Diaconie in september 2012 – het begin van een beweging die ruim vijf jaar verder een begrip is in Amsterdam en daarbuiten, een beweging die de onhoudbare positie van afgewezen asielzoekers in Nederland zichtbaar maakt.

Dokter Co is ondertussen 81 jaar, maar dat weerhoudt hem er niet van elke dag te beginnen bij de deur van de nachtopvang (ook wel bekend als Bed-Bad-Brood-opvang) in Amstelveen om de bewoners, die om 9:00 uur op straat worden gezet, een goede morgen te wensen. De rest van de dag fietst hij kriskras door Amsterdam, en verleent hij medische hulp aan iedereen die het nodig heeft. Als mannen en vrouwen zonder verblijfspapieren dokter Co bellen, springt hij direct op de fiets en doet wat hij kan.

Gelukzoekers

Vluchtelingen en asielzoekers zijn een hip thema waar iedereen wel wat over te zeggen heeft. Het verbaast dan ook niet dat in de telefilms van 2018 dit thema meermaals terugkomt, alhoewel vaak slechts in een bijzin. Zo redden in Het hart van Hadiah Tromp mariniers in opleiding vier vluchtelingen van een zinkende boot op de Middellandse Zee, maar die scène is slechts een achtergrond om de uitzonderlijke moed van protagonist Hadiah te tonen – wat er met de geredde vluchtelingen gebeurt is geen onderwerp. In Gewoon Vrienden blijkt de verliefde Yad als kind uit Syrië gevlucht, maar in het heden van de film is dat eigenlijk irrelevant. Anders is het met Gelukzoekers, een absurdistische film gesitueerd in en rond een asielzoekerscentrum in Groningen.

Gelukzoekers neemt de taal waarin over vluchtelingen wordt gesproken letterlijk en gaat om de vraag of de mensen die in een Gronings AZC aankomen nu op zoek zijn naar geluk of niet. De gehoormedewerkers proberen op alle mogelijke wijzen te achterhalen of geluk een drijfveer voor de vlucht is, want zodra daarvan ook maar een vaag vermoeden is wordt de aanvraag afgewezen. Dan komt de marechaussee in de nacht om de mensen op te halen en uit te zetten. Wanneer ze komen weet je nooit, maar de dreiging is nooit ver weg.

Hayat und Matondo

Meine Haare sind Schuld
meine Hautfarbe auch
sie glauben dass jeder klaut
oder Drogen verkauft
immer sind wir auf dem Titelblatt
wann hört das auf
du kannst machen was du willst
es heißt Ausländer Raus

***

Mijn haren zijn schuldig
mijn huidskleur ook
ze geloven dat iedereen steelt
of drugs verkoopt
altijd zijn we op de voorpagina
wanneer houdt het op
je kunt doen wat je wilt
het is altijd: Buitenlanders weg

Muziek is een middel om de mooie dingen van het leven te bezingen, maar ook om kritiek op de maatschappij te formuleren. De Duitse rapscene kent een aardig reservoir aan (jonge) rappers die zich tegen racisme, discriminatie en vreemdelingenhaat uitlaten. Hayat en Matondo zijn twee van deze rappers; zes jaar geleden braken ze door met het nummer “Kaputte Welt” (2012). Hayat is dan 11 jaar oud, Matondo 17. Ze rappen over gelijkheid, over oorlog en over tolerantie:

In Between Time

De voormalige Bijlmerbajes in Amsterdam is een doorn in het oog van menigeen, maar sinds de zes karakteristieke torens niet meer in gebruik zijn om gevangenen op te sluiten, is het een levendige broedplaats geworden. Vijf torens deden in 2017 enkele maanden dienst als asielzoekerscentrum, in de laatste toren vestigde leegstandsbeheerder c.q. cultureel centrum Lola Lik zich en kwamen diverse kleinere en grotere projecten van de grond. Er is een escape room, een restaurant, een hamam en een groep theatermakers kreeg toestemming om er een stuk te maken. De try-outs van dit stuk, getiteld In between time, waren in november 2017, en vanaf 22 maart 2018 is het eindresultaat te beleven.

The Return

Wat als je met je gezin bent gevlucht uit het land waar je geboren bent, je jarenlang niet terug kunt keren omdat je vader een vooraanstaand leider van de oppositie is? Wat als je vader jaren geleden is ontvoerd, de tekenen van leven zijn gestopt, maar je niet weet wat er met hem is gebeurd? Wat als de revolutie de gevreesde dictator in je geboorteland na een jarenlang schrikbewind afzet en je eindelijk weer voet op bekende grond kan zetten?

The Return. Fathers, sons and the land between (2016) van de Libische schrijver Hisham Matar draait om deze vragen. Gesitueerd in maart 2012, een half jaar nadat de dictatuur van Qadaffi in Libië omver is geworpen, kan Hisham terugkeren naar het land wat hij met zijn vader, moeder en broer in 1979 ontvluchtte. Zijn vader, Jaballa Matar, bleef ook buiten Libië politiek actief en werd in 1990 in Caïro gekidnapt. De Egyptische veiligheidsdiensten wilden doen geloven dat zij Jaballa hadden, maar enkele jaren later arriveren er enkele brieven vanuit de beruchte Abu Salim gevangenis in Tripoli. Jaballa zit gevangen in de hel, samen met twee ooms, twee neven en nog meer mensen die zich tegen de dictatuur van Qadaffi keerden.

Wat er tijdens het regime van Qadaffi precies in Libië is gebeurd, evenals hoe de Italiaanse kolonisatie het land heeft getekend, is grotendeels in vergetelheid geraakt. The Return is alleen daarom al een waardevol tijddocument: minutieus beschrijft Matar hoe de mensen in Libië worden onderdrukt, politieke tegenstanders aan de vreselijkste martelingen worden onderworpen en duizenden mensen naamloos worden geëxecuteerd.

A Distant Shore

England has changed. These days it’s difficult to tell who’s from around here and who’s not. Who belongs and who’s strange. It’s disturbing. It doesn’t feel right.

Met deze woorden begint de roman A distant shore van Caryl Phillips, die in 2003 werd gepubliceerd. Het is een roman waarin de verhalen van de gepensioneerde lerares Dorothy en de buurtbewaker Solomon elkaar kruisen. Solomon is gevlucht uit een niet nader genoemd land in Afrika, in de veiligheid van het kleinstedelijke Engeland ontmoeten zij elkaar en leer je hun verhalen kennen.

De bussen van Hasan Huremovic

Ter gelegenheid van het sluiten van het Joegoslavië-tribunaal eind december 2017 maakte Andere Tijden een aflevering over Hasan Huremovic, een Bosniër uit Rotterdam die op eigen houtje probeerde de vluchtelingen als gevolg van de oorlog op de Balkan te helpen. Zijn private acties bleven niet onopgemerkt en hebben grote gevolgen gehad voor het nationale beleid van Nederland ten opzichte van vluchtelingen uit het voormalig Joegoslavië, zo maakt de aflevering duidelijk.

The Other Side of Hope

Als verstekeling arriveert de uit Syrië gevluchtte Khaled (Sherwan Haji) op een kolenschip in de haven van Helsinki. Bedekt onder kolengruis steekt hij zijn hoofd uit een berg kolen, een wel erg letterlijke illustratie van het verhaal dat hij later vertelt bij de immigratiedienst. Hoe hij hier is gekomen, vraagt een politieagent hem. “Dat was simpel,’ antwoordt Khaled, “niemand wou me zien.” Het is het verhaal van de onzichtbare vluchteling, de vluchteling waar we maar al te graag onze blik vanaf wenden. Toch duikt de vluchteling als personage steeds weer op in fictie, zo ook recentelijk in Aki Kaurismäki’s nieuwe film The Other Side of Hope (Toivon Tuolla Puolen), waarmee hij op het filmfestival van Berlijn een Zilveren Beer won.

Nach der Flucht

Nichts an der Flucht ist flüchtig. Sie stülpt sich über das Leben und gibt es nie wieder frei.
– Ilija Trojanow.

“Niets aan de vlucht is vluchtig. Ze stulpt over het leven uit en geeft het nooit meer vrij”. Het is het tweede aforisme uit de bundel Nach der Flucht (2017) van Ilija Trojanow. Een boek – zelf noemt hij het een essay – waarin in kortere of langere stukken tekst wordt geschreven over vluchten, aankomen, teruggaan, de taal en het zijn als vluchteling.

Der Flüchtling ist meist Objekt. Ein Problem, das gelöst werden muss.
Eine Zahl. Ein Kostenpunkt. Ein Punkt. Nie een Komma. […]
Es gibt ein Leben nach der Flucht. Doch die Flucht wirkt fort, ein Leben lang. (p. 9)

De vluchteling is meestal object. Een probleem, dat opgelost moet worden.
Een getal. Een kostenpost. Een punt. Nooit een komma. […]
Er is een leven na de vlucht. Maar de vlucht werkt door, een leven lang.

Dit zijn de zinnen uit Nach der Flucht waarmee Trojanow opent. Slechts object is de vluchteling echter geenszins; door de ogen van iemand die gevlucht is wordt een klein meesterwerk geschreven.

Jungle

“For forgetting the jungle, where we become animals”
– Ibrahim.

Elk jaar financiert de publieke omroep zes films van veelbelovende filmmakers onder de vlag “One Night Stand” – sinds dit jaar heet het project “Nieuwe Film”. De films zijn dit jaar in première gegaan op het Nederlands Film Festival 2017, en elke vrijdag zendt NPO 3 één van de films uit. Op 10 november was Jungle van Hetty de Kruijf te zien. De film is vernoemd naar en gaat over het (inmiddels gebulldozerde) vluchtelingenkamp in Calais, van waaruit mannen, vrouwen en kinderen proberen in Groot Brittannië te komen.

Het tellen van de doden

Een lijst waarop het sterven van duizenden, duizenden mensen precies wordt gedocumenteerd. Mensen die stierven op de Middellandse zee, die stierven aan de grenzen van Europa, die stierven in asielzoekerscentra. Vele mensen zonder naam, een volgend nummer op een lijst, niemand weet hoe het lichaam heet dat gevonden werd. Is dit een kunstproject?

De Duitse krant Die Tagesspiegel drukte 100.000 exemplaren van de lijst en deed deze bij de krant van 9 november 2017 – Schicksalstag in Duitsland, waarop onder andere de val van de Berlijnse muur in 1989 en de Kristallnacht in 1938 wordt herdacht. De lezers van de krant werden direct geconfronteerd met een dik pak papier over gestorven mensen, met op elke regel een nieuw drama.

Exit West

In a city swollen by refugees but still mostly at peace, or at least not yet openly at war, a young man met a young woman in a classroom and did not speak to her. (p. 3) Met deze woorden begint de roman Exit West (2017) van Mohsin Hamid (1971). In een niet nader genoemd land leren de terughoudende Saeed en vrijgevochten Nadia elkaar kennen en worden verliefd; tegen een achtergrond van een broeiende oorlog ontspint zich vervolgens hun liefdesverhaal, waarin vluchten een leitmotiv wordt.

The Refugees

Zowel in 1954 als in 1975 sloegen de ouders van de Vietnamees-Amerikaanse schrijver Viet Thanh Nguyen op de vlucht. Eerst van Noord-Vietnam naar Zuid-Vietnam, maar toen ook daar het geweld om zich heen sloeg, vluchtten ze opnieuw om uiteindelijk in de Verenigde Staten veiligheid te vinden. Ze vluchtten met hun twee zoons, Thanh Nguyen slechts vier jaar oud. Eén ging naar Harvard, de ander naar de Universiteit van California en werd een beroemd auteur.

Viet Thanh Nguyen onderzoekt als professor English and American Studies and Ethnicity onder andere de Vietnamoorlog en publiceert hier veel over, maar daarnaast schrijft hij fictie. Voor zijn debuutroman The Sympathizer (2015) won hij de Pulitzer Prijs. Zijn korte verhalen zijn onlangs verzameld in de bundel The Refugees (2017) met als opdracht “for all refugees, everywhere”.

Vergeet mij niet

Voor schoolgaande kinderen is het na de zomervakantie spannend: misschien is er een nieuwe leerling in de klas, misschien is er iemand weg, of heb je zelfs een hele nieuwe klas. Voor de kinderen van basisschool De Verrekijker is elke dag als na de zomervakantie. Ze weten nooit of hun klasgenootjes er zullen zijn: misschien kwam de politie wel in de ochtend en zijn ze in een auto gezet “terug naar hun eigen land”. Welkom op de school voor kinderen van afgewezen asielzoekers.

Borders

Freedom, ‘I’-dom, ‘Me’-dom,
Where is your ‘We’-dom?
This world needs a brand new ‘Re’-dom
‘We’-dom – they key
‘We’-dom the key-dom to life

Dit is het begin van het nummer “Borders” (2015), van de Brits-Sri Lankese artiest M.I.A. “Borders” is de openingstrack van haar vijfde album AIM (2016), en is een aanklacht tegen grenzen van de hedendaagse omgang met vluchtelingen, die de moeite waard is om nader te bekijken.

Stranger in Paradise

Een klaslokaal, een krijtbord, een dozijn verwachtingsvolle ogen gericht op de leraar vooraan. “Welkom. Welkom in Europa. Welkom op het oude continent,” zo begint de leraar de les. Dit is geen gewone les. In de klas zitten migranten, asielzoekers, gelukszoekers, vluchtelingen. De leraar is een lange, blanke man die de leerlingen zal uitleggen hoe het zit. Welkom to Stranger in Paradise.

Superfort Europa

Alweer meer dan een jaar geleden, op 18 maart 2016, werd de beruchte “Turkije-deal” gesloten. Bejubeld en gehaat, verwelkomd of met grote afkeer uitgesproken: het is een feit dat Turkije geld krijgt om vluchtelingen tegen te houden. Likkebaardend vertellen politici over het grote succes van deze deal, want beduidend minder vluchtelingen steken per boot de grens tussen Turkije en Griekenland over. Kritiek op de schending van fundamentele mensenrechten en de uitholling van het vluchtelingenverdrag, zoals in een recent verschenen rapport van Oxfam Novib, wordt nauwelijks gehoord: minder, minder, minder – toch?

Bloed kruipt waar het niet gaan kan, nu de situatie in Griekenland zogenaamd is opgelost, richt Europa haar blik op de andere kant van de Middellandse Zee: Afrika. Vluchtelingen komen namelijk niet alleen uit het door oorlog verscheurde Syrië, ook mensen geboren in diverse Afrikaanse landen zoeken een veilig heenkomen. Ook zij proberen per boot de Middellandse Zee over te steken – als ze al de verschrikkingen van de tocht door de Sahara en (meestal ook) van extreem gewelddadige gevangenschap in Libië overleven. De boten vertrekken uit Libië, maar Europa is op zoek naar meer landen als Turkije om deals mee te sluiten.

A Seventh Man

Een man verlaat huis en haard om in een ver buitenland te gaan werken. Hij kent daar niemand, spreekt de taal niet en wordt vanwege zijn herkomst vaak gezien als tweederangsburger. Het werk dat hij zal gaan verrichten is zware lichamelijke arbeid, niet zelden gevaarlijk en bovendien onderbetaald. Het is werk dat de lokale bevolking niet wil doen. Hij slaapt met met meerdere lotgenoten in een barak, of in een klein flatje. Vrije tijd heeft hij nauwelijks, en hoe hij die moet invullen in het vreemde land weet hij niet. Het geld dat hij verdient stuurt hij terug zijn familie, in de hoop er ooit een huis mee te kunnen bouwen of een winkeltje mee te beginnen. Jaarlijks keert hij een maand terug naar huis, in de hoop ooit voorgoed terug te kunnen komen. Ondertussen kan hij slechts dromen – en werken, heel hard werken. Het is de ervaring van menig arbeidsmigrant. Waarom doet iemand zoiets?

Reminiscences of a Journey to Lithuania

In 1944 ontvluchtte Jonas Mekas (1922) met zijn broer Litouwen, werd echter opgepakt door de Duitsers en gedetineerd in een werkkamp in de buurt van Hamburg. Na de oorlog kwam hij terecht in een kamp voor displaced persons, studeerde enige jaren in Duitsland alvorens eind jaren ‘40 naar de Verenigde Staten te emigreren. Daar werd hij bekend als avant-garde filmmaker en dichter. In 1971 keerde hij na 25 jaar voor het eerst terug naar zijn geboortedorp in Litouwen en maakte daarover de film Reminiscences of a Journey to Lithuania (1972). Centraal in de film staat de ervaring van de displaced person die Mekas zich ook na twintig jaar in de Verenigde Staten nog steeds voelt te zijn. Wat betekent het om je thuis te verliezen? En is thuis een plaats in de werkelijkheid of slechts in de verbeelding?

Re|Fuse Magazine

Een glossy, glimmende pagina’s, onbegrijpelijke mode, artistieke foto’s en wat stukjes tekst. Re|Fuse Magazine is echter geen gewone glossy; het is een project van Olfa Ben Ali waarin vluchtelingen centraal staan. Een interview met Ai Weiwei, een foto-serie met neppiraten uit Somalië, gebruiksvoorwerpen gevonden in de Egeïsche zee, ingewikkelde tent-mode en een topmodel in een zilveren warmtedeken; Re|Fuse Magazine heeft het allemaal – en meer.

District 9

Het is 1982: een enorm ruimteschip verschijnt in de lucht boven Johannesburg, Zuid Afrika. Niets gebeurt. Na drie maanden besluit men vanuit de aarde het schip binnen te gaan. Aan boord bevinden zich buitenaardse wezens die het best te omschrijven zijn als kruisingen tussen mens en garnaal – ‘prawns’ heten ze in de rest van het verhaal. De wezens zijn ondervoed en ziek. Daarom wordt besloten de wezens van het schip te halen en ze naar een tijdelijk opvangkamp op de aarde te brengen, ook al zijn het er heel veel. Al snel worden er muren om het kamp gebouwd en verschijnen er militaire wachttorens. Een nieuwe sloppenwijk is geboren: District 9. Dat is het uitgangspunt van de film District 9 (2009) van de Zuid-Afrikaanse regisseur Neill Blomkamp. Centrale vraag in de film is: wat doet de mens met miljoenen hulpbehoevende vreemdelingen die uit het niets ineens voor de deur staan?

A Paper Monument for the Paperless

In Amsterdam zie je ze soms ineens; aangeplakte zwart-wit portretten van mannen en vrouwen. Lang zullen ze niet te bewonderen zijn, de gemeente probeert de stad schoon te houden en deze zelf aangeplakte portretten te verwijderen. Een ontkenning van het bestaan van de vrouwen en mannen die staan afgebeeld, zoals ze door het Nederlandse asielsysteem worden genegeerd.

Het begon in 2013, toen vluchtelingencollectief We Are Here op zoek was naar manieren om zich zichtbaar te maken. Protesteren tegen het illegaliseren van de afgewezen asielzoeker, het onzichtbare leven dat deze mensen noodgedwongen leiden, omdat ze niet mogen blijven maar ook niet weg kunnen. Gevangen in het systeem, vallend buiten het systeem, voortdurende angst voor vreemdelingendetentie – niet eens voor deportatie, aangezien dat meestal al zonder resultaat was geprobeerd.

Béla Tarr – Till the End of the World

Een naderende apocalyps. Je zou kunnen zeggen dat de naderende ondergang centraal staat het in filmwerk van de Hongaarse filmmaker Béla Tarr. Zijn films spelen zich veelal af op een regenachtig Hongaars platteland, in een laat- of postcommunistische samenleving, of in een niet nader gedefinieerd heden of verleden. We weten het niet. De personages zijn verlopen, arm, vermoeid. Ze wachten. Ze lopen, kilometers. Ze vluchten, van zichzelf, voor anderen, of voor de wereld. Het regent constant. Het waait. Overal is modder of sneeuw. De mensen zijn dronken, ze dansen, en proberen het leven het hoofd te bieden. Totdat ook dat niet meer kan. Totdat het dorp is weggewaaid, of totdat de komst van een reusachtige walvis als kermisattractie het dorp onderdompelt in chaos en vernielzucht. Totdat de ondergang komt.

Meneer de Minister

Protest en muziek gaan goed hand in hand. In het verlengde van het schreeuwen van leuzen tijdens protestmarsen is de protestzanger met zijn gitaar op het podium een welkome kritische noot. De afgelopen weken, sinds de Verenigde Staten een nieuwe president hebben, hebben we veelvuldig protest gezien. De women’s marches, protesten op verschillende luchthavens in de VS en in de rest van de wereld tegen het intussen weer opgeschorte inreisverbod voor mensen uit Somalië, Sudan, Libië, Jemen, Syrië, Irak en Iran; de noodzaak van verzet is opnieuw aan de orde van de dag.

In de Nederlandse muziekgeschiedenis is er een bekend protestnummer, waarvan minstens de titel opnieuw hoogst actueel is:

Via Genua

De afgelopen drie weken zond de VPRO de serie Via Genua uit, waarin de schrijver en dichter Ilja Leonard Pfeijffer een rondleiding door zijn woonplaats Genua geeft, met in het bijzonder aandacht voor de vele immigranten die al lang een centrale plek innemen in de stad. Al langer schrijft Pfeijffer in columns en gedichten over de vluchtelingenproblematiek in zijn nieuwe thuisstad. Nu schetst hij in drie afleveringen een beeld van een stad die kraakt in haar voegen vanwege de toestroom van de vele vluchtelingen de afgelopen jaren, een stad die verkeert in een noodsituatie. Omineus roept de dichter ons in de introductie van elke aflevering toe: “Je zou wellicht in de illusie kunnen verkeren dat dit Europa is, maar je vergist je, goede vriend, dit is Afrika!”

Knuffeltelevisie

Terwijl het debat over de “vluchtelingencrisis” telkens weer nieuw leven wordt ingeblazen en de moeilijkheden rondom integratie van “nieuwkomers”, “statushouders” of “nieuwe Nederlanders” uitvoerig worden besproken, krijgen de mensen waar het uiteindelijk om gaat een plek in het Nederlandse televisielandschap. Niet alleen in speciale programma’s over vluchtelingen, maar ook als onderdeel van reguliere programma’s.

Op 18 januari jl. werden er twee van dit soort uitzendingen op de televisie getoond. Zapps Puberruil liet de uit Syrië gevluchte Fadi ruilen met Pim, diezelfde avond werd in Nederland verhuist van AVROTROS de verhuizing van het gezin van Ahmad parallel aan de verhuizing van Barbara en Daan gefilmd. Is dit een nieuw fenomeen? Wat zien we als we verder kijken?

Black Girl

Black Girl (origineel: La Noire de…, 1966) is de eerste (langere) film van de Senegalese regisseur en schrijver Ousmane Sembène, en eveneens de eerste film gemaakt in sub-Sahara Afrika die ook in Europa en Noord-Amerika succes had. Sembène wordt daarom vaak genoemd als ‘de vader van de Afrikaanse cinema’ – wat die term verder ook waard mag zijn. De film vertelt in contrasterende zwart-wit-beelden het verhaal van Diouana, die door een Frans echtpaar als dienstmeisje wordt meegenomen van Dakar naar Frankrijk, om daar voor het huishouden te zorgen. Al snel begint ze het leven in Frankrijk als gevangenis te ervaren. De film is inmiddels al meer dan vijftig jaar oud, maar nog niet verouderd: de thema’s die film aansnijdt (vervreemding, uitbuiting) zijn ook tegenwoordig nog actueel.

The Flipside | WAH FC

When you play, it doesn’t matter
who you are or where you come from,
in the field we are equal.
– Neli

Playing motivates me to win,
and not just the game itself,
but to achieve something in my life.
– Abubakar

Dit zijn de woorden van twee van de spelers van een wel heel bijzonder voetbalteam: We Are Here FC. Fotograaf Katarína Galiŝinová volgt het team al een poos en maakte een expositie over deze speciale spelers, die nog tot 28 januari 2017 in het Nutshuis in Den Haag te bezoeken is.

Horse Money

We zien Ventura. Hij dwaalt door ondergrondse gangen – die van catacomben plots veranderen in een modern ziekenhuis – soms gekleed in een chique overhemd, soms slechts in een rode onderbroek. Hij dwaalt door oude fabriek en sleept een oude telefoon achter zich aan. En hij is in een lange scène opgesloten in een lift met een zwijgende soldaat die tegen hem praat zonder dat zijn lippen bewegen. Het zijn slechts enkele scènes uit Horse Money (Portugese titel: Cavalo Dinheiro, 2014) – na Colossal Youth (hier al eerder besproken) de tweede film van Pedro Costa waarin de figuur Ventura centraal staat – opnieuw een poëtische film over Kaapverdische immigranten in Lissabon.

Oury Jalloh

Dessau, 7 januari 2005. In een politiecel breekt brand uit, de 36-jarige Oury Jalloh uit Sierra Leone verbrandt levend. Twaalf jaar later wordt de herinnering aan deze gebeurtenis springlevend gehouden: Elk jaar wordt op 7 januari gedemonstreerd in Dessau: Oury Jalloh, das war Mord! Oury Jalloh, kein Einzelfall wordt er op de straten en het net gescandeerd. Zijn dood krijgt daarnaast steeds meer iconische waarde: Er zijn documentaires over gemaakt, verschillende liederen geschreven en de populaire krimi Tatort wijdde er een aflevering aan. Wat is er destijds gebeurd? Hoe wordt de dood van Jalloh bezongen en herdacht?

Colossal Youth

Achtereenvolgens gooit iemand wat kasten, een stoel en een deur uit een raam. Een vrouw met een getrokken mes vertelt het verhaal over hoe ze vroeger ging zwemmen in zee en ervan droomde nooit meer terug te komen, terwijl haar zoontje huilend op het strand zit. Daarna loopt ze langzaam achteruit terug de duisternis in. Met deze cryptische beelden begint Pedro Costa’s Colossal Youth (2006, originele titel: Juventude em marcha), een film over de bewoners van de sloppenwijk Fontaínhas in Lissabon – van wie velen verarmde Kaapverdische immigranten zijn – en die in poëtische beelden een blik werpt op een plek bevolkt met achtergebleven mensen.

De Muur

De bekroonde serie De Muur (2014) heeft deze winter een vervolg gekregen. Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 leek een wereld zonder muren dichterbij, zo introduceert de VARA de serie, maar de wereld kent vele muren en grenshekken. In deze serie wordt telkens een bepaalde grens eruit gelicht door presentator Menno Bentveld. De beroemde muur tussen Mexico en de Verenigde Staten, de muur tussen Israël en Palestina en de muur tussen Noord- en Zuid-Korea werden in 2014 al bezocht.

Nu, in 2016, worden zeven nieuwe muren bekeken, want er lijken alleen maar meer muren, hekken en grenzen te worden opgetrokken. Afgelopen jaar hoorden we hoe de Balkanlanden hun grenzen sloten, Hongarije een hek opwierp en rondom Calais werd eveneens een enorme muur gebouwd. De muur bij de Spaanse enclave Ceuta bij Marokko bespraken we hier eerder en wordt ook door Bentveld eruit gelicht. De muur die hier centraal staat: de grens tussen Zimbabwe en Botswana, die in aflevering drie wordt bezocht.

De Trek

“De Smokkelaar”, “de Xenofoob”, “de Drenkeling”  en “de Gedeporteerde”. Het zijn de titels van de vier documentaires die Bram Vermeulen maakte om “nu niet eens over, maar met de hoofdrolspelers in het migratiedebat te praten”. Over in plaats van met, dat klinkt altijd goed in de oren. Lukt het Vermeulen om in gesprek te raken? Welke verhalen vertelt hij? Kijk verder met De Trek (2016).

Americanos

“Je bent wat je eet”. In beeld een ronddraaiende schijf met daarop een bordje kraaiensoep, een taco, een potje bonen, een klef broodje, een laatste tamal. In de vijfdelige serie Americanos is het eten een rode draad die de reis van Latijns-Amerikanen naar de VS vastlegt. Stef Biemans reist vanaf Guatamala naar de Verenigde Staten van Amerika, langs “de meeste gebruikte migrantenroute ter wereld”. Waarom maken mensen deze reis? Wat hopen ze in de Verenigde Staten te vinden?

Fuocoammare

Volgens Wikipedia is het eilandje Lampedusa iets meer dan twintig vierkante kilometer groot en wonen er zo’n 6300 mensen. Het maakt deel uit van Italië, maar ligt dichter bij Tunesië, op iets meer dan honderd kilometer afstand. De bewoners zijn van oudsher vissers, maar het eiland is ook een tijdje een gevangenenkolonie geweest. Pas in 1960 kreeg het eiland een telefoonaansluiting met Sicilië en in 2013 werd Rabbit Beach, aan de zuidkant van het eiland, nog door de website Tripadvisor uitgeroepen tot beste strand ter wereld. De laatste jaren werd Lampedusa echter vooral bekend als aankomstpunt van vele vluchtelingen die met gammele bootjes de zee proberen over te steken vanuit Tunesië en Libië. Velen van moeten worden gered door de kustwacht, of overleven de overtocht niet. Degenen die het overleven worden opgevangen op het eiland, vooraleer doorgestuurd te worden naar het vasteland. De Italiaanse filmmaker Gianfranco Rosi verbleef een jaar op het eiland, en maakte in de 2016 de documentaire Fuocoammare over de bewoners van de het eiland en de vluchtelingen die er aankomen en won daarmee de Gouden Beer op het filmfestival van Berlijn.

Against the Double Blackmail

Het is een jaar geleden dat ‘de vluchtelingencrisis’ in het najaar van 2015 Europa overweldigde, met beelden van achtergelaten zwemvesten op Griekse stranden, rijen vluchtelingen in de modder in verschillende Balkanlanden, of gestrand op treinstations over het gehele continent. Na het sluiten van de Turkije-deal in april 2016 is het probleem in ieder geval grotendeels uit de publieke perceptie verdwenen, al zijn de oorzaken van de crisis nog steeds niet opgelost. Slavoj Žižek – filosoof, activist, publieke intellectueel, ‘het denkbeest van Ljubljana’ – wijdde er dit jaar het boekje, of eigenlijk een lang essay aan: ‘Against the Double Blackmail: Refugees, Terror and Other Troubles with the Neighbours’ aan. Niet alles in het boekje is even relevant, en niet alles is even helder, maar interessant zijn wel de oplossingen die Žižek aandraagt en zeker de vraag die hij tot slot opwerpt: wat als we de vluchtelingencrisis nu eens niet alleen als probleem zien, maar ook als mogelijkheid de wereld ten goede te veranderen?

Muziek op de vlucht

Over de Jungle van Calais is veel geschreven. Het onofficiële vluchtelingenkamp aan de Franse kust is veelvuldig gefilmd, gefotografeerd, beschreven en er is veel over getheoretiseerd. Het zijn verhalen over het kamp als geheel, over de ellende of juist de veerkracht van de mensen. De Nederlandse documentairemaker Frans Bromet voegde kort geleden met Muziek op de vlucht (2016) een nieuwe documentaire toe aan de verzameling die het kamp bij Calais vastlegt.

Dheepan

De film Dheepan van Jacques Audiard won in 2015 de Gouden Palm op het filmfestival van Cannes. De film wordt al snel een immigrantendrama genoemd, maar dat is te simpel. De film vertelt te veel verhalen om tot één kern teruggebracht te kunnen worden. Het is het verhaal van drie mensen die na een verwoestende oorlog een nieuw leven proberen op te bouwen. Het verhaal van een man die zijn verleden achter zich probeert te laten maar daar uiteindelijk niet in slaagt. Het verhaal van een door criminaliteit overheerste achterstandswijk. Een liefdesverhaal; nee, een verhaal over verlangen. Een verhaal over vluchten. Een verhaal over wraak. En uiteindelijk: een verhaal over hoop.

The Land Between

In Marokko ligt een Spaanse enclave: ben je in Melilla, dan ben je op Europees grondgebied en gelden Europese wetten. Al zeker twintig jaar probeert men in Melilla toegang tot de EU te controleren. In de bergen voor Melilla overleven vluchtelingen die veiligheid in Europa willen zoeken. Filmmaker David Fedele legde het leven in de bergen en de strijd om Europa te bereiken vast in The Land Between (2014).

Import/Export

De film Import/Export (2007) van de Oostenrijkse regisseur Ulrich Seidl is geen film die je gezellig met de hele familie gaat kijken. Hard, compromisloos en niet zonder ranzige details toont Seidl de verhalen van twee mensen die huis en haard verlaten op zoek naar een beter leven elders. Hoewel er aan het eind van de film een klein beetje hoop lijkt te ontstaan, is de boodschap die Seidl erin hamert toch eerder van het soort “pijn en vernedering zijn overal en het gras bij de buren is zo mogelijk nog minder groen dan thuis.”

Asylum

Boeken, documentaires, films en muziek waarin vluchte(linge)n een rol spelen kwamen hier al voorbij, maar poëzie werd nog niet besproken. Ten onrechte, want het volgende gedicht van Mehmet al Assad is meer dan de moeite waard:

Asylum
Will you please observe through the wire
I am sewing my feet together
They have walked about as far
as they ever need to go.

Will you further observe
through the wire
I am sewing my heart together
It is so full of
the ashes of my days
it will not hold any more.

Through the wire
one last time
please observe
I am sewing my lips together
that which you are denying us
we should never have
had to ask for.

Le Havre

Films, boeken of anderszins gemedialiseerde uitingen over de recente vluchtelingenproblematiek zijn vaak nogal zwaar op de hand. Het gebeurt niet vaak dat je als vrolijker en opgewekter de mens de bioscoop verlaat of het boek dichtslaat. Dat het echter ook mogelijk is een lichtvoetige en vrolijke film te maken over dit thema, zonder daarbij de ernst van de problematiek te kort te doen of te verzanden in een irrelevante komedie of melodrama, bewijst de film Le Havre (2011) van de Finse filmmaker Aki Kaurismäki.

Won’t Go Back

April 2015 kwam “Won’t Go Back” van singer-songwriter Rogier Pelgrim uit. Hij schreef het nummer over Wij Zijn Hier en nam de clip op met leden van het collectief in de vervallen garage waar een deel van de groep destijds woonde, de Vluchtgarage.

Home

“Ik ben niet anders dan een vagebond die door de natuur wandelt”. Het zijn de woorden van Cyriaque Kouenou, vastgelegd door Ramon Gieling in de documentaire Home (2015). Kouenou ontvluchtte Ivoorkust nadat een kritisch lied van hem op de radio werd gespeeld. Zijn vader werd vermoord, Kouenou komt in Nederland terecht, waar zijn asielaanvraag wordt afgewezen en hij op straat belandt. Als hij hoort van een tentenkamp in Osdorp sluit hij zich aan bij zijn broeders en zusters van We Are Here.

Speciale vlucht

Wanneer je asiel vraagt, heb je altijd de kans dat je aanvraag wordt afgewezen. In de logica van de immigratiedienst ga je dan terug naar het land waar je vandaan komt. Maar hoe ziet die terugkeer er uit? In de documentaire Vol spécial (Speciale Vlucht) van Fernand Melgar uit 2011 krijg je een unieke kijk op de praktijk van terugkeer. Kijk verder in Frambois, één van de deportatiecentra in Zwitserland.

De Kok

Een erotische cateringservice tegen de achtergrond van de economische crisis en stiekeme wapendeals om de Tamiltijgers te financieren: in Der Koch (2010, vertaald als De Kok) van de Zwitserse auteur Martin Suter komt het allemaal samen. Een misdaadroman die flirt met de toenmalige actualiteit en een tipje van de sluier oplicht die het gewapende conflict in Sri Lanka bedekt: een onverwachte mogelijkheid om verder te lezen.

Ghana Must Go

Een vader overlijdt, zijn ex-vrouw en kinderen komen bij elkaar om hem te begraven. Een familieroman die zich afspeelt in (en tussen) Ghana en Amerika, met de rest van de wereld binnen handbereik. Een internationale, kleinburgerlijke tragedie waarmee Taiye Selasi in 2013 roemrijk debuteerde.